Wyjątkowość krakowskiej kolekcji historycznych odlewów polega przede wszystkim na istotnej roli (na tle innych zbiorów uniwersyteckich – np. Uniwersytetu Warszawskiego czy Uniwersytetu Wrocławskiego), jaką odegrały one w kontekście powstawania i rozwoju historii sztuki jako samodzielnej dyscypliny naukowej w Polsce (zwłaszcza na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1882 roku. powstała pierwsza katedra historii sztuki na ziemiach polskich). Należy bowiem pamiętać, że sposoby prezentowania i reprodukcji dzieł sztuki w sposób integralny były związane z dziejami historii sztuki jako dziedziny naukowej. Wraz z rozwojem badań nad sztuką obserwować możemy dyskusję nad problemem odwzorowania graficznego, wpływu fotografii, „mechanicznej” protezy oglądu, jakim był pokaz slajdów, czy wreszcie – w czasach współczesnych – nad reprezentacją cyfrową, stanowiącą główny problemem teoretyczny.

Technika, rzemiosło i popularność odlewu gipsowego stały się domeną wieku XIX, od którego połowy rozwijała się „profesjonalna”, uniwersytecka historia sztuki. Odlewy gipsowe były stałym medium obcowania ze sztuką wraz z tablicami graficznymi oraz podręcznikami powszechnej historii sztuki. Kolekcje odlewów gipsowych – takie jak krakowska – pozwalały na pokazanie całościowego obrazu rozwoju rzeźby, często służąc jako uzupełnienie brakujących, a rozproszonych po całej Europie obiektów.

Dlatego też, po utworzeniu stanowiska docenta prywatnego w zakresie historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, Marian Sokołowski rozpoczął intensywne starania o pozyskanie obiektów do swojej dydaktyki. Pierwsze obiekty sprowadził po roku 1866 Józef Łepkowski, jednak to dynamicznie rozwijająca się katedra historii sztuki przyczyniła się do stworzenia rozbudowanego zbioru. Głównym mecenasem kolekcji stał się Karol Lanckoroński, będący niejako uosobieniem arystokracji europejskiej ‒ kolekcjoner sztuki.

Kolekcja krakowska, prezentowana i wykorzystywana podczas zajęć dydaktycznych, była eksponowana w gmachu Collegium Novum, w połączonym Gabinecie Archeologii i Gabinecie Historii Sztuki (po 1894). W początkowej fazie rozwoju dyscypliny zajmowała poczesne miejsce, jako część wissenschaftliche apparatus, wzorowanego w Krakowie na koncepcji Antona Springera i składającego się z „udatnych kopii”, jak pisał Marian Sokołowski, pozwalających na „objaśnianie jednego okazu drugim”, co stanowiło początki formalnego podejścia do badań nad sztuką. Jej późniejsze losy są swoistym signum temporis – wraz ze zmianą podejścia do analizy form (formalnej) oraz wraz z rozwojem archeologii, kolekcja „gipsów” została rozproszona, częściowo przekazana na potrzeby krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, a pozostałe odlewy uległy zapomnieniu, składowane w tymczasowych magazynach.

Przemiany organizacyjne uniwersytetu, liczne zmiany struktur (i siedzib poszczególnych jednostek) sprawiły, że przestała być czytelna wyjątkowość owej kolekcji.

Zasadniczym wyzwaniem było określenie kształtu, podstawowego i najstarszego zrębu kolekcji, stworzonej głównie z zapisów Karola Lanckorońskiego w latach 80. i 90. XIX wieku (a także częściowo eksponowanego na wystawie w 1906 roku).

Po dokonanej kwerendzie archiwalnej można ‒ na podstawie źródeł (inwentarzy Gabinetu Historii Sztuki oraz księgi wydatków Gabinetu) ‒ stwierdzić, że Karol Lanckoroński z pewnością przekazał w sumie 115 obiektów, z czego 56 to odlewy rzeźb antycznych (perskich, grecko–rzymskich), trzy odlewy dzieł sztuki dalekowschodniej (indyjskiej) oraz 46 odlewów sztuki nowożytnej (renesansowej). Należy podkreślić, że o ile wcześniejsze były ofiarowywane (czy kupowane z daru) dla Gabinetu Archeologicznego, o tyle zasadniczy zbiór jest wynikiem działań na potrzeby „aparatu historii sztuki”.

Wypada podkreślić, że kolekcja ta, prócz charakterystycznych dla całej Europy odlewów sztuki antycznej, nie uwzględniała niemal w ogóle zabytków sztuki polskiej. Badania zbioru gipsów uniwersyteckich prowadzą wręcz do jednej, zaskakującej konkluzji – otóż nie można mówić w jej kontekście o kształtowaniu w praktyce akademickiej kanonu dzieł związanych ze sztuką polską. W inwentarzach Gabinetu Historii Sztuki można odnaleźć tylko nieliczne pozycje dotyczące odlewów związanych z ojczystymi zabytkami. W 1890 roku komitet parafialny krakowskiego kościoła Mariackiego ofiarował dziewięć kapiteli oraz odlew popiersia figury ukrzyżowanego Chrystusa z belki tęczowej. Kolejne dzieła to dar Stanisława Tomkowicza z 1895 roku: „Grobowcowa płyta gotycka rzekomo Władysława księcia kaliskiego z kościoła OO. Franciszkanów w Krakowie” oraz „takaż płyta z postacią mnicha (Marcina z Pragi) z datą 1494”, a także popiersie króla Kazimierza Wielkiego ofiarowane przez Mariana Sokołowskiego. W 1897 do zbiorów z dotacji naukowej zakupiono odlewy: „medalion przedstawiający Zygmunta I”, dwóch zworników z katedry krakowskiej oraz płaskorzeźby z nagrobka biskupa Tomickiego z kościoła katedralnego na Wawelu.

W wyniku kwerend i badań proweniencyjnych oraz porównawczych przeprowadzonych przede wszystkim w kolekcjach odlewów z obszaru niemieckojęzycznego (w Instituts für Klassische Archäologie w Wiedniu, Museum für Abgüsse Klassischer Bildwerke uniwersytetu monachijskiego, znajdującego się w budynku Zentralinstitut für Kunstgeschichte w Monachium, Gipsformerei Staatliche Museen w Berlinie, ale także w Victoria and Albert Museum w Londynie) udało się w wielu przypadkach wskazać wytwórców dzieł z kolekcji krakowskiej. Jak się okazuje, „nasze” krakowskie odlewy powstały we wszystkich ważniejszych ośrodkach artystycznych Europy (Londyn, Berlin, Paryż, Monachium) – co bardzo mocno uświadamia nam szeroki kontekst europejski funkcjonowania polskiego dziedzictwa uniwersyteckiego.

Szczególną rolę dla krakowskiej kolekcji odgrywa przede wszystkim produkcja berlińskiej odlewni założonej w 1819 roku przez króla Prus, Fryderyka Wilhelma III. Od 1830 roku podlegała pod Königlisches Museum (Altes Museum), aby ostatecznie, od 1891 roku, znaleźć się pod dyrekcją Staatliche Museen. Zadaniem odlewni było szerzenie świadomości o sztuce w społeczeństwie poprzez wykonywanie odlewów gipsowych dzieł znajdujących się w kolekcji muzeów berlińskich i europejskich. Sądząc po zachowanych odlewach, drugą co do ważności wytwórnią był zakład założony przez Domenica Brucciani, który przeniósł się z Włoch do Anglii w pierwszej poł. XIX. Od około roku 1837 odlewnia wykonywała zamówienia dla Britsh Museum i South Kensington Museum (obecnie Victoria and Albert Museum) w Londynie. Począwszy od 1857 roku firma tworzyła formy i odlewy przeznaczone do komercyjnej sprzedaży, w tym dla British Museum.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę raz jeszcze na zachowane archiwalne fotografie dotyczące ekspozycji odlewów gipsowych z końca lat 90. XIX wieku, przedstawiające wnętrza sal parteru Collegium Novum – które zostały zaaranżowane w identyczny sposób jak na uczelniach zachodnioeuropejskich, tworząc przekrojowy wykład dziejów sztuki – w układzie chronologicznym. Zbiory odlewów do pewnego stopnia stanowiły też komplementarne uzupełnienie pozycji bibliotecznych zalecanych do studiowania – o czym mogą świadczyć rysunki Stanisława Wyspiańskiego, będące przerysami z książki Charlesa Yriartego Rimini. Un condottiere au XVe siècle, wydanej w Paryżu w roku 1882. Dzieła jakie przerysował artysta podczas swych studiów znalazły się jednocześnie w kolekcji odlewów gipsowych.

Konserwacja obiektów pozwoliła więc na częściową rekonstrukcję historycznego Gabinetu Historii Sztuki, a przywrócone do stanu ekspozycyjnego dzieła (przechowywane dotąd w prowizorycznych magazynach) są w chwili obecnej wyeksponowanie w ramach ekspozycji stałej Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz nadal – acz w większym stopniu niż kilka lat temu – stanowią dekorację sal (także dydaktycznych) Instytutu Historii Sztuki UJ.

Projekt badawczy

Badania nad historią i konserwacją odlewów gipsowych były prowadzone w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 0036/NPRH3/H11/82/2014 pt. Zapomniane dziedzictwo: zbiór odlewów gipsowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rekonstrukcja kolekcji, opracowanie, katalog, konserwacja, realizowanego w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 2015-2019 pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Betleja.

Celem projektu było możliwie jak najdalsze przywrócenie spójności kolekcji i wprowadzenie jej do obiegu naukowego oraz – co szczególnie ważne – zatrzymanie degradacji cennych obiektów przez przeprowadzenie konserwacji zachowawczej. Dzięki niej można było także zaprezentować problematykę konserwatorską zbioru szerokiemu gronu specjalistów. Należy podkreślić, że dzięki zrealizowaniu projektu obiekty te stały się gotowe do prezentacji np. na wystawach; staną się jednocześnie zrębem dla planowanej, a koniecznej gliptoteki w Collegium Maius.

Wynikiem projektu jest książka: A. Betlej, A. Dworzak, P. Jamski, R. Książek-Czerwińska, M. Kunińska, J. Pollesch, Zapomniane dziedzictwo: zbiór odlewów gipsowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019 oraz wykonana konserwacja odlewów gipsowych objętych projektem.

Fotografie archiwalne

Zachowane archiwalne fotografie ukazujące ekspozycję odlewów gipsowych ze zbiorów Gabinetu Historii Sztuki UJ pochodzące z końca lat 90. XIX wieku i okresu międzywojennego, przedstawiające wnętrza sal parteru Collegium Novum oraz Librarii w Collegium Maius.