Instytut Historii Sztuki

Książka stanowi zbiór studiów poświęconych sztuce na terenie dawnej ziemi chełmskiej oraz województwa bełskiego.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Zbiór trzynastu rozpraw odnoszących się do zagadnień tak europejskich jak i polskich, ukazujących jedność kulturową nowożytnej Europy. Na szczególną uwagę zasługuje zupełnie nowa i fundamentalna praca o barokowej architekturze Krakowa, równie interesujące i ważne są studia o krakowskim kościele ŚŚ. Piotra i Pawła oraz uwagi o działalności architektów. Krzysztofa Mieroszewskiego i Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego.

Zgromadzone tu studia dotyczą - zgodnie z jednym z głównych kierunków zainteresowań autora - sztuki nowożytnej i jej teorii oraz wzajemnych relacji między nimi. W zdecydowanej większości opierają się one na materiale polskim; włączenie do tomu trzech prac o włoskiej tematyce jest uzasadnione silnym italianizmem nowożytnej polskiej sztuki i myśli o sztuce.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Monografia poświęcona późnogotyckiemu retabulum ołtarza głównego w katedrze na Wawelu.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Praca jest monograficznym opracowaniem dziejów i działalności pierwszego niezależnego ugrupowania artystycznego na ziemiach polskich. Zgromadzone w tomie studia, pióra wybitnych specjalistów ukazują bogatą działalność artystyczną członków „Sztuki" (m. in. Axentowicza, Boznańskiej, Chełmońskiego, Mehoffera, Malczewskiego, Weissa, Wyczółkowskiego, Wyspiańskiego) w sposób interesujący i wielowymiarowy. Znajdą się wśród nich ujęcia syntetyczno-komparatystyczne, prace analizujące procesy krystalizacji poszczególnych indywidualności artystycznych, po historyczne studia z zakresu życia artystycznego, instytucji mecenatu i kultury artystycznej.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

To praca poświęcona promocji kultu arcybiskupa Canterbury - św. Tomasza Becketa. Święty - przedstawiany jako naśladowca Chrystusa to jeden z ważniejszych wątków chrześcijańskiej literatury hagiograficznej. Praca jest analiża teologicznych podtsaw pojęcia Alter Christus, źródeł pisanych związanych z kultem św. Tomasza Becketa i artystycznej oprawy tego kultu. Przynosi także omówienie kształtu grobu meczennika wzorowanego na grobie Chrystusa w Jerozolimie i ikonografii nowego świętego. W ten sposób autor porusza kwestie bardzo isotne dla sztuki XII i XIII stulecia, ilustrowane rzadko publikowanymi obiektami.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka stanowi próbę podsumowania wiedzy na temat sztuki średniowiecznego wschodu oraz zarysowania perspektyw badawczych.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Pojęcie tożsamości – jedna z podstawowych kategorii filozoficznych i socjologicznych w XIX i XX wieku – omówione zostaje w artystycznych realizacjach w sztuce polskiej. Autor analizuje zarówno dzieła plastyczne (Grottger, Wyspiański, Gierymski, Witkacy, Kantor), jak i literackie (Mickiewicz, Słowacki, Wyspiański). Poszukiwanie i ekspresja tożsamości przybiera różne formy: dlatego omówiono tu tożsamość narodową powiązaną z polskim losem obok tożsamości indywidualnej w losie narodu.

W książce omówiono między innymi Portret generała Dembińskiego (Rodakowski), portrety Mickiewicza (Wańkowicz Oleszkiewicz), postacie rolnika u Grottgera, Ecce Homo Chmielowskiego, Polowanie na jelenia Maksa Gierymskiego, Widoki z okna pracowni Wyspiańskiego oraz dzieła Witkacego, obrazy Kantora z cyklu Dalej już nic.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

W książce omówiono problem recepcji i funkcji postaci Hadesa w kontekście prawd religii chrześcijańskiej, a konkretnie w wyobrażających je dziełach sztuki bizantyńskiej. Sztuka bizantyńska, skierowana do odbiorców wywodzących się z hellenistyczno-rzymskiego środowiska kulturowego czerpała z wypracowanego przez sztukę starożytną repertuaru formuł ikonograficznych. Także treści chrześcijańskie przekazywane bywały za pomocą motywów funkcjonujących pierwotnie w piśmiennictwie i sztuce pogańskiej. Przykładem jest omawiana postać Hadesa, występująca w Bizancjum w literackich i plastycznych wizjach zstąpienia Chrystusa do otchłani oraz w przedstawieniach Sądu Ostatecznego. Dzieje recepcji i funkcjonowania Hadesa w ikonografii bizantyńskiej są tutaj postrzegane jako szczególnego rodzaju dialog średniowiecznych Greków z ich własną pogańską przeszłością.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka stanowi monografię gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (zwanego Pałacem Sztuki). Wzniesiona w latach 1898-1901 budowla w czasach swego powstania była uznawana na gruncie krakowskim za zwiastuna nowych tendencji w architekturze i stosownie do orientacji estetycznej krytyków bądź oskarżana o „secesyjne wypaczenia", bądź chwalona za śmiałość i nowatorstwo. Celem monografii jest zaprezentowanie z perspektywy stulecia kształtowania się koncepcji architektonicznej gmachu i wyeksponowanie związku tych przemian z procesami zachodzącymi w ówczesnej architekturze europejskiej. Autorka posłużyła się bogatym materiałem źródłowym (projekty architektoniczne, pisma urzędowe, oferty, kosztorysy, korespondencja dotyczącą budowy, archiwalia dokumentujące działalność TPSP, prasa).

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka pokazuje drogi przenikania elementów brytyjskich do wschodniej części Europy oraz sposoby ich rozumienia przetwarzania i przyswajania. Po zarysowaniu problematyki Europy Środkowej jako zjawiska politycznego i środowiska artystycznego, autor przedstawia drogi recepcji sztuki brytyjskiej, wskazując na rolę wystaw malarstwa wyspiarskiego, poczytność czasopism oraz podróżopisarstwo do Wielkiej Brytanii. Dalej czytamy o recepcji malarstwa prerafaelitów, ruchu odnowy rzemiosł (analizowany osobno w Niemczech, Austrii, Polsce, Czechach, na Węgrzech), a także opinie o postrzeganiu sztuki Europy Środkowej w Wielkiej Brytanii.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Pierwsza próba kompleksowego opisania dziejów budownictwa sakralnego na Kresach od czasów unii brzeskiej do I wojny światowej. Autor omawia społeczno-prawny kontekst budownictwa cerkiewnego w poszczególnych okresach, kwestie autorstwa, układów przestrzennych, „kostiumu" stylistycznego, wystrojów wnętrz oraz analogie w krajach ościennych. Praca łączy bogactwo materiału szczegółowego, często po raz pierwszy wydobytego ze źródeł i trudno dostępnych publikacji, z jego wszechstronną analizą, prowadzącą do wniosków syntetycznych. W sumie powstało kompendium prezentujące na szeroką skalę materiał faktograficzny, naświetlające go z różnych, często nietypowych dla historii sztuki punktów widzenia i dające cenne rozwiązania pojawiających się kwestii.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Pierwsze opracowanie ważnej części dziejów sztuki Krakowa, właściwie pomijanej dotąd w literaturze przedmiotu. Obejmuje dzieje Towarzystwa Świętego Łukasza, monograficzne opracowanie budownictwa kościelnego oraz pionierskie opracowanie ołtarzy.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka jest monograficznym opracowaniem wczesnego okresu twórczości wybitnego młodopolskiego artysty. Autorka analizuje drogę formowania się dojrzałego malarstwa Mehoffera, wykorzystując wieloraki materiał źródłowy (obrazy, studia, szkice, a także obfity zbiór dokumentów, na czele z Dziennikiem i listami młodego artysty). Tok przemian twórczości malarza został opisany chronologicznie, rok po roku (cezura „dojrzałości" przypada na rok 1898). Autorka dokonuje wnikliwych analiz wybranych dzieł.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka jest monograficznym opracowaniem rękopisu nr 2919 przechowywanego w bibliotece Czartoryskich, poruszającym m.in. zagadnienia treści, stylu i funkcji jego miniatur.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka jest monografią poświęconą zespołowi klasztornemu Dominikanów w Krakowie, zawierającą wyniki kilkuletnich, szczegółowych studiów autora.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka zbiera i porządkuje dotychczasową wiedzę o dziełach rzeźby i małej architektury, współtworzących wnętrza świątyń Śląska Opawsko-Karniowskiego, oraz o wykonujących je artystach.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Monografia wybitnego, średniowiecznego malarza cechowego, autora m.in. malowanych skrzydeł poliptyku dla kościoła parafialnego Św. Andrzeja w Olkuszu. Autor przedstawia wiadomości o życiu artysty, omawia jego dorobek twórczy, ikonografię dzieł malarskich. Następnie charakteryzuje styl jego malarstwa oraz definiuje (niepoślednie, tuż obok Wita Stwosza) miejsce w ówczesnym krakowskim środowisku artystycznym.

Książka opowiada o dziejach polskiej historii sztuki od czasu ukształtowania się jej w Krakowie jako nowoczesnej dyscypliny badawczej, do drugiej wojny światowej i powstania cenzury.

Praca składa się z czterech części, z których każda koncentruje się wokół kluczowego problemu dla środowiska krakowskiej sztuki po II wojnie światowej. Po zarysowaniu ogólnej charakterystyki sztuki po 1945 roku, autor zderza ze sobą sylwetki „innowatorów", takich jak Tadeusz Kantor czy Jerzy Nowosielski z „indywidualistami" w rodzaju Adama Hoffmana.

Druga część książki poświęcona jest analizie różnorodnych wątków w malarstwie Hanny Rudzkiej-Cybisowej, Leszka Dutki, Zbysława Maciejowskiego, Danuty Leszczyńskiej-Kluzy i Stanisława Rodzińskiego, wykazując istotne znaczenie, w każdym przypadku odmiennie odczytywanej, malarskiej formuły opartej na kolorze. Następnie autor skupia się na najważniejszych problemach grafiki krakowskiej. Ostatnia część pracy przynosi obszerną analizę działania twórców rezygnujących z tradycyjnych dyscyplin wypowiedzi – pośród artystów tworzących „poza obrazem" omówione zostają, klasyczne już, instalacje Jerzego Beresia, a także prace przedstawicieli najmłodszej generacji: Marty Deskur i Grzegorza Sztwiertni.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka podejmuje m.in. problematykę dekoracji rzeźbiarskiej kapitularza przy klasztorze Dominikanów w Krakowie; tympanonu fundacyjnego biskupa Jana Grota w Radłowie; dekoracji rzeźbiarskiej Prezbiterium Kościoła Mariackiego w Krakowie; Pałacu przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie, a także t zagadnienie reści ideowych i funkcji programów heraldycznych w budowlach Kazimierza Wielkiego.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

W minionym dwudziestoleciu nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania historyków sztuki rzeźbą późnogotycką. Organizowane z rozmachem wystawy, towarzyszące im obszerne katalogi, a także liczne publikacje monograficzne przyczyniły się do znaczącego poszerzenia wiedzy o twórczości wielu artystów, między innymi Hansa Multschera, Mikołaja z Lejdy, Michela Erharta, Michaela Pachera, Wita Stwosza i Tilmana Riemenschneidera - by wymienić tylko tych najbardziej znanych. Prowadzone na szeroką skalę badania i prace konserwatorskie umożliwiły zgłębienie w niespotykanym dotąd stopniu technik i praktyk warsztatowych późnogotyckich mistrzów. Analizie wszelkich aspektów materialnej "substancji" dzieł towarzyszy zainteresowanie ich funkcją i treścią, a także historycznymi i społecznymi okolicznościami ich powstawania.

Książka opisuje życie i twórczość wrocławskiego artysty Josepha Langera.

Niniejsza praca jest próbą odpowiedzi na szereg pytań badawczych dotyczących ochrony zabytków w okresie międzywojennym. Jednym z pierwszych jest to, jak kształtowały się ówczesne poglądy konserwatorskie, czy były one jednolite, czy też różnorodne, czy ulegały ewolucji? Dalej należy zapytać, jakie były ich źródła i czy istniał ustalony program działań konserwatorskich? Wyjaśnienia wymaga kwestia sposobu realizacji głoszonych wytycznych w praktyce. Kolejne pytania, które autor zadaje w swojej książce, dotyczą uwarunkowań podejmowanych działań i ich metod, wreszcie określenia stopnia, w jakim opierały się na badaniach naukowych, a w jakim stawały się przedmiotem swobody twórczej projektantów? Ważnym problemem jest także stosunek poszczególnych konserwatorów do materii i formy zabytku.

Książka Piotra Bernatowicza podejmuje zagadnienie recepcji Picassa, ale ze względu na ogromną ilość artystów inspirujących się sztuką wielkiego mistrza czyni to w zakresie ograniczonym tak chronologicznie, jak i geograficznie.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Niniejszy tom stanowi rodzaj hołdu złożonego przez współczesnych humanistów Józefowi Kemerowi - filozofowi, estetykowi i historykowi sztuki.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Pierwsze opracowanie ważnej części dziejów sztuki Krakowa, właściwie pomijanej dotąd w literaturze przedmiotu. Obejmuje dzieje Towarzystwa Świętego Łukasza, monograficzne opracowanie budownictwa kościelnego oraz pionierskie opracowanie ołtarzy. Autorzy opierają swe badania na źródłach pisanych, charakteryzują omawiane zabytki pod względem stylowym i ikonograficznym, dokonują analizy porównawczej, sytuując dzieła Krakowa na tle europejskim.

Oddawana do rąk czytelników książka to wybór jedenastu esejów pisanych w ostatnich latach na temat polskiej sztuki XX wieku. Nie jest to więc systematyczny wykład; to raczej kilkanaście studiów szczegółowych, jednych o węższym, innych o szerszym zakresie historycznym, układających się w mozaikową, ale chronologicznie ułożoną opowieść o wybranych zagadnieniach sztuki minionego stulecia w Polsce.

Materiały sesji Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 3-4 XII 2004.

W tomie przedstawione zostały teoretyczno-artystyczne koncepcje sztuki sakralnej zawarte w pismach pisarzy kościelnych epoki nowożytnej: Roberta Bellarmina, Cezarego Baroniusza, Rudolfa Hospiniana, Fryderyka Boromeusza i innych.

Tom III Sztuki sakralnej Krakowa... ukazuje niezwykłą różnorodność sztuki kościelnej, powstającej w Krakowie w wieku XIX i na początku XX stulecia; porusza zagadnienia związane z wieloma dziedzinami sztuki (malarstwo, rzeźba, grafika artystyczna) i przynosi ważne przyczynki do dziejów artystycznych kilkunastu świątyń Krakowa, w tym zarówno tych najważniejszych (jak kościół Mariacki czy katedra na Wawelu), jak i bardzo mało znanych i prawie zapomnianych (jak kościół bernardynek pw. św. Józefa czy kaplice w Kobierzynie oraz Loretańska przy kościele kapucynów). Książka adresowana jest do wszystkich zainteresowanych dziejami i kulturą artystyczną Krakowa w wieku XIX, a jest lekturą tym cenniejszą, gdyż wypełnia dotkliwą lukę w zakresie historiografii sztuki sakralnej „polskich Aten" – jak nazywano duchową stolicę podzielonej zaborami Polski w wieku XIX.

WERSJA ON-LINE KSIĄŻKI NA STRONIE POLONY

Książka przybliża postać Karola Kremera - jednego z najważniejszych architektów I połowy XIX wieku, zasłużonego w dziedzinie konserwacji zabytków i badań nad dziejami polskiej sztuki. Autorce udało się dookreślić oeuvre Kremera, weryfikując narosłe wokół niego mity, zdefiniować specyfikę twórczości architekta, a także pokazać jego wkład - jako wieloletniego zwierzchnika lokalnych służb budowlanych - w kształtowanie nowego języka formalnego współczesnej mu generacji. W ksiązce podjęto ponadto próbę scharakteryzowania architektury powstałej w kręgu oddziaływania krakowskiego urzędu budownictwa. W tym zakresie praca odsłoniła mechanizmy funkcjonowania lokalnego środowiska architektonicznego, przyniosła analizę najważniejszych realizacji budowlanych i konserwatorskich, pokazała drogi przenikania do Krakowa zachodnioeuropejskich wpływów oraz stopień i charakter ich recepcji.

Głównym celem niniejszej książki jest gruntowna analiza grupy późnogotyckich kościołów z terenu Polski, które zaliczają się do specyficznego typu przestrzennego, nazwanego przeze mnie halą z poligonalnym chórem zintegrowanym (termin ten wydaje się być bardziej prawidłowy niż jego niemiecki odpowiednik - reduzierter Hallenumgangschor). Do typu tego zalicza się taki kościół, który przy zachowaniu układu trójnawowego oraz jednolitego zarysu bryły zamkniętej od wschodu wielobocznie, pozbawiony jest wydzielonej filarami „wewnętrznej apsydy". Oznacza to, iż we wnętrzu świątyni podział na nawy przeprowadzony jest za pomocą dwóch rzędów filarów, które biegną równolegle aż do poligonalnej ściany wschodniego zamknięcia budowli. W literaturze fachowej taki typ ukształtowania kościoła nie cieszył się jak dotychczas większym zainteresowaniem badaczy. Jednak przeanalizowanie licznych przykładów hal z poligonalnym chórem zintegrowanym, oraz prześledzenie genezy tego typu przestrzennego, w sposób dobitny pokazało, iż nieuzasadniony jest dotychczasowy brak zainteresowania tymi budowlami w literaturze fachowej. Wiąże się bowiem z nimi ciekawa i złożona problematyka artystyczna o ponadregionalnym, europejskim znaczeniu. Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym na terenie Polski powinny stanowić ważny punkt odniesienia w badaniach typologii budowli sakralnych późnego gotyku w Środkowej Europie. Ich architektura, choć nie zawsze na najwyższym poziomie wykonawczym, z pewnością nie jest uzasadnieniem dla minimalnego zainteresowania, jakim się do tej pory cieszyła się w literaturze fachowej. Jednocześnie rozprawa ta dobrze pokazuje jak wiele jeszcze średniowiecznych kościołów oczekuje wciąż na nowe, właściwe rozpoznanie historyczno-artystyczne.

The 20th-century art history has formed a distorted image of the art of the 19th century, one that was acceptable for the contemporary taste fascinated by the formal achievements of the avant-gardes. We are continually surprised to discover how little we know about works that were created at that time and what the contemporary artists were interested in. The aim of the conference organised by the National Museum in Cracow and the Art History Institute of the Jagiellonian University in March 2007 was to show to the modern Europe, on the example of history painting, the scope of relationships and mutual connections that functioned there in the 19th century. (From PREFACE by Barbara Ciciora)

W historiografii istnieje długa tradycja monografii poświęconych architektom. Niniejsza praca stanowi próbę wpisania się w tę tradycję, a przyjęcie jako obiektu badań postaci mistrza Benedykta podejmującego szereg zleceń na dworze Zygmunta I, wynika z zainteresowania klasą jego architektonicznych realizacji oraz dużym jak na polskie warunki zasobem archiwaliów dokumentujących jego działalność. Szczególnym impulsem do napisania tej książki była zakończona niedawno, kolejna wielka restauracja zamku wawelskiego, dostarczająca ogromnej ilości danych na temat architektury tej rezydencji, w znacznej części ukształtowanej właśnie pod kierunkiem mistrza Benedykta. Część tych informacji nie została jeszcze wykorzystana w literaturze naukowej, w odniesieniu do działalności tego architekta. Badania nad architekturą nowożytną w Polsce prowadzone po II wojnie światowej, pozwoliły znacznie rozszerzyć krąg budowli przypisywanych mistrzowi Benedyktowi, zarówno na podstawie przekazów archiwalnych jak również analizy formalnej i porównawczej. Szczególnie istotne w tym względzie były prace, poświęcone rezydencjom Zygmunta Starego w Piotrkowie i Sandomierzu, łączonym z działalnością budowlaną Benedykta już w przedwojennej literaturze przedmiotu. W kontekście twórczości architektonicznej mistrza Benedykta, oprócz próby jej charakterystyki, w publikacji analizie poddane zostaną również zagadnienia będące od dawna przedmiotem ogólnej refleksji historyków sztuki: kategoria stylu oraz status zawodowy budowniczych ukształtowanych jeszcze w późnogotyckiej tradycji artystycznej, działających na progu nowożytności.

Publikacja jest monografią dziewiętnastowiecznych witraży kościelnych Krakowa. W trzech rozdziałach wyznaczonych chronologicznie (1815–1850, 1850–1883, 1883–1897), a przez to odzwierciedlających etapy ewolucji tego gatunku sztuki na gruncie lokalnym, zaprezentowano analizy historyczno-artystyczne zachowanych i niezachowanych przeszkleń witrażowych oraz związanych z nimi projektów.

Książka jest pierwszą próbą określenia stosunku jezuitów do sztuki średniowiecznej na obszarze Śląska, należącego w okresie nowożytnym do Prowincji czeskiej zakonu. Prezentuje realizacje artystyczne w czterech wymienionych ośrodkach w oparciu o dokumenty przechowywane w centralnym archiwum jezuitów w Rzymie oraz archiwalia kłodzkie znajdujące się w Krakowie, w większości do tej pory nie znane i nie publikowane.

Książka Agnieszki Jankowskiej-Marzec ukazuje związki łączące sztuki piękne i etnografię, zarówno w zakresie działań praktycznych, jak i powinowactw ideowych. Analiza stereotypów wyobrażeniowych dotyczących Hucułów, obecnych w kulturze wysokiej XIX i pierwszej połowy XX stulecia, pozwoliła autorce na sformułowanie ustaleń potwierdzających analogie i zbieżności omawianych dziedzin. Praca składa się z trzech rozdziałów, z których dwa pierwsze stanowią szerokie tło na jakim  rozpatrywane jest malarstwo o tematyce huculskiej. W rozdziale trzecim szczegółowo  omówiona jest twórczość trójki malarzy, zwanych przez ówczesną  krytykę artystyczną, a za nią przez historię sztuki, "Hucułami": Władysława Jarockiego, Fryderyka Pautscha i Kazimierza Sichulskiego.

Agnieszka Jankowska-Marzec, historyk i krytyk sztuki, pracownik Międzywydziałowej Katedry Historii i Teorii Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Politykę kierunków neoawangardy węgierskiej generowały zatem dwa czynniki. Z jednej strony był to kształt tworzonego w tym czasie dyskursu historii sztuki ukierunkowanego na zachodnie kategorie pojęciowe, z drugiej – język sztuki ukierunkowany na politykę, którego polem twórczym było semantyczne pole minowe. Zaabsorbowanie artystów językiem politycznym – pojęciami muru, klatki, kostki brukowej, a także zaangażowanie intelektualne w takie wydarzenia jak interwencja wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji – powoduje, iż analizy dzieł odsłaniają niezwykle świadomy język oraz kategorie, którym język historii sztuki – oparty na prymacie kategorii kierunków artystycznych – nie jest w stanie sprostać. To właśnie „semantyczne pole minowe" było przedmiotem zainteresowania artystów, jednakże dla badacza jawi się ono jako podwójnie zaminowane – nie tylko za pomocą kategorii ideologii marksistowskiej, ale także zachodnich kategorii pojęciowych. Pisanie o sztuce neoawangardy węgierskiej możliwe jest tylko w oparciu o podwójnie zaminowane pole semantyczne. Piszący zmuszony jest zatem uważać na każdy krok. Praca jego jest pracą sapera – polega nie na unikaniu min, lecz umiejętnym ich wysadzaniu, mistrzostwo – na niepozostawianiu nowych.

Dr Magdalena Radomska – adiunkt w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, postmarksistowska historyczka sztuki i historyczka filozofii, doktorantka w Instytucie Filozofii UAM. Specjalizuje się w sztuce w czasach komunizmu oraz w postkomunistycznej Europie. Zainteresowania badaczki obejmują także marksizm oraz krytykę kapitalizmu w sztuce i filozofii. Radomska otrzymała stypendia w Courtauld Institute of Art w Londynie, w Universytecie Loránda Eötvösa w Budapeszcie oraz w Węgierskiej Akademii Nauk. Dyrektorka i wykładowczyni kursu „Writing in Humanities after the Fall of Communism" w Central European University w Budapeszcie. Autorka publikacji przetłumaczonych na sześć języków obcych. Członkini AICI węgierskiej i polskiej. Obecnie Magdalena Radomska pracuje nad doktoratem z filozofii (postmarksizm), publikacją dotyczącą sztuki i kryzysu oraz sztuki w postkomunistycznej Europie.

Książka ukazuje polską krytykę artystyczną lat 1917-1930 w relacji do młodopolskiego piśmiennictwa o sztuce. Autorka rezygnuje w niej z pokutującej wciąż wśród badaczy metody streszczania tekstów i poglądów ich autorów na rzecz charakterystyki krytycznego dyskursu. Omawia proces narodzin nowoczesnego języka krytycznego, wskazując jednocześnie na długie funkcjonowanie licznych klisz językowych i utrwalonych sposobów interpretacji. Analizuje wypowiedzi metakrytyczne, śledzi zmieniające się znaczenia terminów artystycznych (forma, styl, dekoracyjność, ekspresja itp.), charakteryzuje panujące wówczas style odbioru dzieł, wreszcie bada retorykę i stylistykę wypowiedzi krytycznych. Przedmiotem jej uwagi są zarówno teksty tzw. krytyków zawodowych (Stefania Zahorska, Mieczysław Treter, Jan Kleczyński, Mieczysław Wallis), jak i aktywnych wówczas artystów (Tytus Czyżewski, Konrad Winkler, Witkacy, Władysław Skoczylas i in.), artykuły w specjalistycznych czasopismach, a także sprawozdania publikowane w gazetach codziennych. Zmieniającą się świadomość językową i estetyczną autorka próbuje uchwycić również poprzez analizę porównawczą wypowiedzi poświęconych sztuce jednego twórcy oraz przez zestawienie dokonań krytycznych dwóch prominentnych autorów epoki. W efekcie powstaje złożony obraz krytyki ówczesnych lat, daleki od binarnych podziałów i jednoznacznych rozstrzygnięć.

Dr Diana Wasilewska – polonistka, historyk i krytyk sztuki. Doktorat z historii sztuki obroniła na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pracuje jako adiunkt w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego. Zajmuje się badaniem krytyki artystycznej, szczególnie okresu międzywojnia, retoryki krytycznej oraz włoskiego faszyzmu. Mieszka w Poznaniu.

Książka jest kompleksową rekonstrukcją paradygmatu historii sztuki uprawianej przez jej pierwszego profesora akademickiego – Mariana Sokołowskiego. Autorka odchodzi od biograficzno-faktograficznego uprawiania historii dyscypliny, próbując jednocześnie wskazać na możliwości interpretacyjnego wykorzystania nie tylko źródeł archiwalnych, publikacji, ale również tzw. cichych dyskursów. Podzielona na trzy duże części publikacja porzuca również utarte schematy myślenia o początkach historii sztuki w Polsce i na świecie, wpisując ją na powrót w sferę głębokiego kulturowego i społecznego zaangażowania. Za punkt wyjścia dla książki autorka przyjęła obecną w XIX-wiecznej historiografii artystycznej metaforę ogrodu sztuki i roślin/artefaktów pielęgnowanych i poznawanych przez historyka sztuki. Dlatego część pierwsza publikacji przedstawia w sposób wyczerpujący zagadnienia badań nad pojedynczym dziełem sztuki, starając się rozwikłać skomplikowaną sieć zależności od niemieckiej historii sztuki i przewartościowując podkreślane dotychczas związki historii sztuki Mariana Sokołowskiego ze środowiskiem wiedeński. Zawiera również obszerne studium dotyczące mediów wykorzystywanych w dydaktyce historiografii artystycznej oraz esej dotyczący znaczenia ich wyboru dla paradygmatu naukowego. W części drugiej czytelnik znajdzie analizę teorii historycznego rozwoju form artystycznych, przeprowadzoną na podstawie badań tekstów, wyborów dydaktycznych oraz dyskursu muzealnego. Część trzecia podsumowuje rolę historii sztuki w życiu społecznym i specyficznym rodzaju samoedukacji, czerpanej z niemieckiego pojęcie Bildung. 

Książka podejmuje problematykę XIX-wiecznej architektury mieszkalnej na przykładzie neobarokowego pałacu Goetzów-Okocimskich w Brzesku-Okocimiu wzniesionego w latach 1898-1900. Architektura pałacu rozpatrywana jest tu w kontekście typologicznym i stylowym, skupiając się tym samym na dwóch kluczowych zagadnieniach: przemian w architekturze rezydencjonalnej dokonujących się na przełomie XIX i XX stulecia oraz fenomenu wiedeńskiego neobaroku, w którego lansowaniu znaczącą rolę odegrali projektodawcy gmachu – biuro architektoniczne Fellner & Helmer. Osobna uwaga poświęcona zostaje Leopoldowi Simony'emu, innemu austriackiemu architektowi, który pokierował rozbudową rezydencji w latach 1908-1911. Ważnym kontekstem dla zrozumienia rozwiązań formalnych i funkcjonalnych zastosowanych w pałacu są omówione w książce koncepcje austriackich krytyków architektury, zwłaszcza zaś głównego propagatora neobaroku – Alberta Ilga oraz uwarunkowania rozwoju architektury rezydencjonalnej pod koniec XIX i na początku XX wieku w Galicji. Przeprowadzona analiza prowadzi do konkluzji, iż pałac w Okocimiu był nie tylko wygodną i nowoczesną rezydencją wzniesioną w modnej szacie stylowej dla zamożnego fabrykanta. Wybór form barokowych był tu uzasadniony konotacjami arystokratycznymi, co sugeruje, że mamy w tym przypadku do czynienia z przejawem poszukiwań narodowej tożsamości oraz wczesnego nawiązania do baroku pojętego jako rodzima tradycja architektoniczna. 

Książka wprowadza czytelnika w dysputę na temat sztuki religijnej, prowadzoną we Francji od początku XVI do końca XVIII wieku z licznymi odwołaniami do starożytnej i średniowiecznej tradycji Kościoła gallikańskiego. W debatę tę angażowali się nie tylko teologowie katoliccy i protestanccy, ale także pisarze świeccy, początkowo wspierający działania Kościoła, a później dystansujący się od niego i próbujący zastąpić dogmatyczne chrześcijaństwo nową „religią rozumu", Elementem łączącym zdecydowaną większość ich wypowiedzi było przekonanie, że obraz religijny nie może być postrzegany jako jako „portret Boga", ale należy widzieć w nim tylko „znak odłączony" od  tego niewidzialnego pierwowzoru, nie uosabiający go, ale wyłącznie przypominający o nim wiernym. Francuscy pisarze opowiadali się więc za powściągliwym kształtowaniem obrazów i rzeźb, aby nie zachwycały one przesadnie widzów wyszukanymi formami, ani nie nie poruszały zbytnio ich emocji ekspresyjnymi ujęciami „historii świętej". Dla owych autorów chrześcijaństwo było przede wszystkim religią Słowa, zaś obrazy jawiły się im jako duszpasterska pomoc dla „prostaczków", którzy nie umieli czytać lub nie potrafili zrozumieć tekstów katechizmowych i prostych homilii. Pisarze ci podchodzili więc z dystansem do sztuki religijnej, przyjmując że jej znaczenie będzie maleć wraz z postępami oświecenia. Poddając się takim założeniom teoretycznym, twórcy sztuki religijnej we Francji osiągnęli w wieku XVII wysoki poziom, naznaczony szlachetną prostotą i czystością, ale w następnym stuleciu popadli w banalne schematy, nie chcąc angażować się zbytnio działalność coraz bardziej lekceważoną przez elity.

Ze wstępu:

"Obecność obcych architektów i budowniczych na ziemiach polskich ma tak długą historię, jak sama architektura w Polsce, natomiast wyjazdy z ojczystej ziemi za pracą, czy szansa na zrealiowanie za granicą projektu stały się udziałem polskich architektów dopiero po połowie XIX wieku. Budowanie na obcej ziemi to przede wszystkim szansa na zderzenie dwóch różnych – architekta i zleceniodawcy – doświadczeń architektonicznych, nawyków i upodobań, a przynajmniej na konfrontację wizji architekta (często skorygowanej już przez zleceniodawcę) z zastanym krajobrazem architektonicznym tworzonym w innej tradycji architektonicznej. Zebrane w niniejszym tomie teksty powstały w różnym czasie na przestrzeni ostatnich 25 lat i nie stanowią koherentnej syntezy omawianego problemu. To raczej 10 case studies, skupiających się na wybranych zjawiskach charakterystycznych dla różnych aspektów realizacji na ziemiach polskich dzieł obcych architektów i aktywności architektonicznej Polaków poza granicami ojczyzny w dobie nowoczesnej". 

Spis treści

O książce:

Tomasz Treter (1547–1610), wieloletni sekretarz kardynała Stanisława Hozjusza, a następnie kanonik rzymskiej bazyliki Santa Maria in Trastevere, amatorsko zajmował się poezją, rysunkiem, malarstwem, a nade wszystko grafiką. U początków jego twórczości stoi skomplikowana alegoria Kościoła rzymskokatolickiego, której program opracował wspólnie ze Stanisławem Reszką na podstawie obrazu z 1557 r. zachowanego do dziś w Skolitach na Warmii. Oparty na nim sztych, wykonany w 1573 r. przez Giovanniego Battistę de’ Cavalieriego, a następnie kopiowany przez innych włoskich rytowników, jest dedykowany Hozjuszowi. Z listów kardynała wiadomo, że wysyłał on odbitki członkom rodów królewskich i dostojnikom kościelnym, co z kolei przyczyniło się do rozpowszechnienia kompozycji. Inne dzieła graficzne, w których powstanie zaangażowany był Treter jako inwentor, a z czasem także jako rytownik, cieszyły się mniejszą popularnością, ale również dają wgląd w mechanizmy funkcjonowania medium grafiki w epoce nowożytnej, od wskazania wzoru obrazowego, przez wykonanie opartej na nim ryciny, po drogi rozprzestrzeniania poszczególnych odbitek, które z kolei stawały się wzorami kolejnych dzieł graficznych lub malarskich. W tym skomplikowanym łańcuchu zależności moc sprawczą wykazywali nie tylko ludzie zaangażowani w kolejne etapy procesów produkcji i recepcji konkretnych dzieł, lecz także materialne przedmioty, przede wszystkim ryciny krążące po całej Europie, od Portugalii po Skandynawię.

Książka dotyczy pomników publicznych w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim, Wolnym Mieście Krakowie i Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1807–1830, a więc w tych politycznych bytach na terenie dawnej Rzeczypospolitej, które na początku XIX wieku aspirowały do statusu „wskrzeszonej” Polski. Poddaje ona analizie ideologiczną wymowę pomnikowej komemoracji zasłużonych jednostek, będącej charakterystycznym zjawiskiem na tym obszarze w tym czasie. Pomniki publiczne promowały różne wizje osobowego ideału, na których określone grupy politycznego interesu chciały oprzeć „wskrzeszoną” wspólnotę narodową. Analiza pomników jako specyficznych obiektów artystycznych, uobecniających zagadnienie „wskrzeszonej” tożsamości Polaków w przestrzeni (a zatem i sferze) publicznej, unaocznia nam ścisłą zależność ich formy wizualno-przestrzennej od względów ideologicznych i potrzeby dostosowania propagandowego przekazu do spodziewanego odbiorcy. Niniejsza monografia pogłębia więc naszą wiedzę o polityczno-społecznym ugruntowaniu sztuki w tym szczególnym okresie, w którym na ziemiach polskich rodziła się artystyczna nowoczesność. Ta ostatnia była wyznaczana właśnie takimi specyficznymi zjawiskami jak pomniki publiczne, które zaprzęgały elitarne formy artystycznego wyrazu w służbę demokratyzującego się życia politycznego doby porozbiorowej. Jest to zarazem pierwsze opracowanie tematu ówczesnej ideologii „wskrzeszenia” w ogóle, dlatego też adresowane nie tylko do osób zainteresowanych historią sztuki, ale i również historią polityczną i społeczno-kulturową początku XIX wieku.    

Książka Justyny Balisz-Schmelz Przeszłość niepokonana. Sztuka niemiecka po 1945 roku jako przestrzeń i medium pamięcijest pierwszym opracowaniem tej problematyki na gruncie polskim. Co ciekawe, pod wieloma względami wydaje się pionierska także z perspektywy niemieckiej historii sztuki, w ramach której do tej pory nie powstała monografia poświęcona temu zagadnieniu. Jak podkreśla autorka, nie chodzi o sztukę po Holokauście, lecz o recepcję drugiej wojny światowej we wszelkich jej przejawach, co dotychczas umykało uwadze badaczy, skoncentrowanych głównie na analizie traumy wynikającej z Shoah. Wart podkreślenia jest również fakt, że dzięki tej książce na gruncie polskiej humanistyki po raz pierwszy udał się proces unarzędziowienia teorii pamięciologicznych obojga Assmannów, głównie zaś Aleidy Assmann w analizach wybranych dzieł sztuki. Metodologia w ujęciu Justyny Balisz-Schmelz stała się kluczem do stawiania pytań i rozumienia, a nie jedynie zewnętrznym „rynsztunkiem”, który nie znajdowałby zastosowania na poziomie analitycznym. Autorka przepracowuje teorie Assmannów w taki bowiem sposób, że działają one zarówno w makro-, jak i w mikroskali, co stanowi doskonałe uzupełnienie wydanych nareszcie po polsku fundamentalnych tekstów Assmannów. 

Ufundowany przez biskupa Jana Konarskiego (zm. 1525) w katedrze wawelskiej nagrobek własny to najstarszy w Polsce wyrzeźbiony przez Włochów pomnik z figurą zmarłego. Nie został jednak dotąd systematycznie zbadany. Dlatego niniejsza książka wypełnia dotkliwą lukę w badaniach sztuki XVI wieku w Polsce. Czytelnik dowiaduje się najpierw o zasługach ordynariusza na polu fundacji artystycznych. Podobnie jak królowa Elżbieta Rakuszanka w kaplicy Jana Olbrachta, Konarski ograniczył się do gruntownej modernizacji średniowiecznej kaplicy, którą wyposażył w sprzęty liturgiczne, nastawę ołtarzową, rzeźbę nagrobną i inne dzieła. Nie próbował natomiast rywalizować ze wspaniałością wznoszonego obok mauzoleum króla Zygmunta. Starał się jednak przyćmić pomniki innych dygnitarzy, stawiane właśnie w katedrze. Wspomagany prawdopodobnie przez swojego bratanka Jana, który studiował w Bolonii, biskup doprowadził do wykonania dzieła nowatorskiego przez artystów włoskich. Towarzyszące temu okoliczności zostały tu po raz pierwszy przedstawione systematycznie. Inaczej niż sądzono dotąd, okazuje się, że struktura pomnika wywodzi się z nagrobków papieskich. Zidentyfikowano też włoskie i antyczne źródła poszczególnych ornamentów. Spłaszczona płaskorzeźba figuralna wykazuje niedostrzegane wcześniej podobieństwa do archaizujących płyt generałów dominikańskich w Rzymie z przełomu wieku XV i XVI, akceptowanych w kręgu przyszłego papieża Juliusza II. Niemało uwagi poświęcono też szczegółom stroju, formie insygniów oraz fizjonomii hierarchy, w znacznej mierze wyidealizowanym, choć niepozbawionym odniesień do rzeczywistości. Analizie formalnej towarzyszą rozważania nad treściami dekoracji kaplicy grobowej. Zidentyfikowano antyczne literackie źródła napisów widniejących niegdyś na tablicach ściennych. Przedstawienie śmierci NPMarii w ołtarzu zestawiono z katedralną tradycją urządzania wnętrz sepulkralnych, osnutą wokół wątku błogosławionej wizji, czyli dostąpienia przez zmarłego zaszczytu obcowania z Bogiem twarzą w twarz.

Książka Marty Smolińskiej Haptyczność poszerzona… należy do rzadkiego gatunku prac, w których wysoka świadomość metodologiczna i oryginalność koncepcji idzie w parze ze świetnym rozeznaniem w obszarze nowoczesnej i współczesnej sztuki. Tytułowa „haptyczność poszerzona” określać ma zdolność postrzegania i przeżywania przynależną czującej i myślącej podmiotowości, angażującą tyleż zmysły, co emocje i umysł. Pisząc o realizacjach angażujących i tematyzujących różne wymiary zmysłowości i empatycznego odczuwania, autorka interpretuje je od strony antropologiczno-filozoficznej, łącząc badania nad sztuką z kulturową historią zmysłów. Działania artystów młodszego pokolenia ukazane są w kontekście i na tle prac klasyków polskiej sztuki powojennej, takich jak Kantor, Maziarska i Szapocznikow, czy nestorów awangardy, jak Robakowski czy Natalia LL. W tych niezwykle „gęstych”, wieloaspektowych interpretacjach, Smolińska zachowuje zarazem lekkość, dystans i humor, dając czytelnikowi znać, że przez ową splątaną sieć tematów, faktów artystycznych i teorii prowadzi nas ktoś, kto czerpie z własnego, przemyślanego doświadczenia. Haptyczność poszerzona… to ważna książka w badaniach nad współczesną sztuką polską. Jej narracja nie trzyma się chronologicznych, historycznych podziałów, ale to odejście od wielkiej historii i polityczno-społecznych ram ma w sobie rys emancypacyjny.

Z recenzji dr hab. Agnieszki Rejniak-Majewskiej

Książka poświęcona jest historii francuskich blokowisk. Twórczość trzech architektów: Le Corbusiera, Émile’a Aillauda i Ricarda Bofilla wytycza w wieku XX trzy węzłowe momenty w dyskusji o tym, jak ma wyglądać mieszkanie dla mas: począwszy od normatywnych, modernistycznych koncepcji Le Corbusiera (formułowanych już w okresie międzywojennym, a realizowanych po 1945 roku), przez idee Aillauda, który w modernistyczny model włącza dekorację architektoniczną (w latach 60. i70), po postmodernistyczne osiedla projektowane przez Bofilla we Francji (w latach 80). Analizując koncepcje społeczne i estetyczne prezentowanych twórców, autorka stara się podważać wizję masowego mieszkalnictwa jako zagadnienia wyłącznie funkcjonalistycznego. Obserwuje różne wątki znaczeniowe: dekoracje, nawiązania i cytaty z tradycji obecne w architekturze socjalnej od XVIII w., prezentując dyskusję o modelu bloku wielorodzinnego jako dyskusję o dziele sztuki. Jej elementami okazują się takie wątki jak relacja z naturą, motyw pierwotnej siedziby człowieka, tradycja śródziemnomorska, pojęcie archetypu. Elementy te łączą – pozornie bardzo odmienne – omawiane koncepcje osiedli mieszkaniowych.

O książce:

Temat snu do polskiej sztuki nagrobnej wprowadził Berrecci w pomniku dziecięcym zamówionym w roku 1525. Wnet inni rodzice zaczęli tak upamiętniać przedwcześnie zmarłych. Zbliżone ujęcia powracają też w kilku zaprojektowanych przez Włocha wizerunkach osób dorosłych, jak Zygmunt Stary, które zainicjowały długotrwały popyt na typ kompozycji zwany sansovinowskim. Liczba takich figur wyróżnia nowożytną sztukę sepulkralną Rzeczypospolitej na tle Europy.

Ta część twórczości artysty została omówiona na podstawie systematycznych studiów nad kształtem rzeźb oraz licznych nieuwzględnionych dotąd źródeł wizualnych i pisanych. Autor wydobywa oryginalność i klasę artystyczną posągów, dotąd niekiedy niedocenianą, a także weryfikuje domysły o neoplatońskim wydźwięku poruszonych postaci. Dowodzi, że zgodnie z nauką Kościoła dzieła te wyrażają nadzieję na zmartwychwstanie. O sukcesie artysty świadczy przegląd ponad stu przykładów z różnych regionów Rzeczypospolitej i krain sąsiednich, których twórcy nawiązywali do Berrecciego.